Webinars

Gert-Jan van der Panne:
Hallo allemaal. Welkom bij deze presentatie over de aanpak die wij in Den Haag hebben opgezet rondom vocht en schimmel in woningen. Ik ben Gert-Jan van der Panne. Ik werk bij de gemeente Den Haag bij de afdeling Wonen van die gemeente, in het team DOK: Duurzaamheid, onderhoud en kwaliteit. Dus ik hou mij bezig met het verduurzamen van de woningvoorraad, maar ook zorgen dat woningen voldoende onderhouden en toekomstbestendig zijn en de kwaliteit hebben die nodig is om prettig te kunnen wonen. En dat is best wel een uitdaging.
Even kort, waar ik het over ga hebben: ik wil wat vertellen waarom we in Den Haag de aanpak voor vocht en schimmel hebben opgezet met een aantal partners, wat we hebben gezien in de media de afgelopen tijd, cijfers, dan ga ik wat dieper in over het beleid dat we volgen en de afspraken die we maken met de woningcorporaties. Dan haal ik één element uit de aanpak, dat is de inzet van de onafhankelijke vocht- en schimmelexpert en dan rond ik af met nog wat tips.
Het team waar ik in zit heeft de missie een gezonde, veilige, prettige en duurzame woningvoorraad in Den Haag te realiseren en dat is fors: 260.000 woningen waarvan er een hele hoop vooroorlogs en enkelsteens zijn. Dat is ingewikkeld voor de energietransitie, maar ook voor zaken rondom ventilatie, vocht en schimmel en goede isolatie. En om het interessant te maken is er natuurlijk ook een gezonde mix van woningeigenaren: we hebben 80.000 corporatiewoningen en een hele hoop woningen, ongeveer 20 % van de woningvoorraad, is van particuliere huurders en een heel groot deel van eigenaar-bewoners. En die zitten met z’n allen ook nog eens af en toe in een vereniging van eigenaren (VvE). En daar hebben we er heel veel van, ruim 20.000. De helft van de woningvoorraad zit in zo’n VvE. Dus onze aanpak rondom die woningvoorraad heeft altijd de insteek van ‘Oke, wat kun je met je VvE en hoe maak je met je VvE plannen voor onderhoud en om te verduurzamen?’ 
Die vocht- en schimmelproblemen die we in de stad hebben, spelen al lang. Dat speelde eigenlijk al voor de oorlog natuurlijk, maar recent speelt er het een en ander. Wat is er de afgelopen jaren nog veranderd? 
Er komt gevoelsmatig steeds meer bij kijken. Er komt wat meer in de media over vocht en schimmel. Dat zijn echt taaie verhalen af en toe. Je ziet ook in de presentatie mensen zitten, ze kijken sip, zitten in de knoei met hun woning. Ze zijn zelf geen eigenaar, kunnen zelf ook niet zeggen: ‘We sparen voor een beter kozijn.’ Die moeten daar samen met hun woningcorporatie uitkomen. Omdat het vaak van die moeilijke verhalen zijn, is het lastig als die zaken in de pers komen. Het komt ook altijd in de lokale politiek terecht, mensen spreken zich uit bij een raadsvergadering. Dat is natuurlijk goed, daar is de gemeente voor, om goed contact te houden met de bewoners en wat er speelt lokaal. Maar wat lastiger is, wat jullie ook allemaal zullen weten: het is niet altijd makkelijk op te lossen. Het is een samenspel: met hoeveel mensen zit je in die woning, hoe gebruik je die woning, wat ben je gewend qua comfortniveau? Hoe hoger je temperatuur is van je verwarmingssysteem, maar het zit ook gewoon in het onderhoud van je woning, in hoe goed zijn de woningen boven je onderhouden, et cetera. Dat maakt die verhalen, maar vooral ook het praten over een oplossing, ingewikkeld. Maar daar zal ik zo wat meer over zeggen.
De krantenkop die je net zag is niet het enige wat in de media komt. Er is een landelijke actie geweest om een schimmelschandpaal op te zetten. Daar heeft uiteindelijk de corporatie in Groningen de curieuze eer gehad deze te winnen. Dat is af en toe lastig. Als je met z’n allen bezig bent om aan oplossingen te werken, die woningen te verbeteren en situaties te verhelpen dan kan media-aandacht agenderend werken, maar is wel eens frustrerend. Dit was landelijk, maar het heeft ook in Den Haag impact gehad en daarnaast zie je ook een nieuwsbericht van Omroep West. Het werd wel steeds duidelijker: het is niet alleen maar de corporatie en de bewoner, of de woningeigenaar en de huurder, of de eigenaar zelf die iets moet doen. De politiek wordt toch gevraagd hier een actieve rol in te spelen. En dat kan ook. En ik zal zo meteen vertellen hoe wij dat gedaan hebben in Den Haag en hoe dit misschien voor andere gemeentes ook wel een aardige aanpak is.
Nog kort, jullie zullen ook de andere presentaties zien. Ik neem aan dat TNO een stuk dieper ingaat op onderzoeken die gedaan zijn. Ik wil alleen maar zeggen: het is niet alleen een incidenteel geval dat in de lokale media terechtkomt. 
Ongeveer een vijfde van alle woningen in Nederland heeft last van vocht en schimmel en dat is niet alleen vooroorlogs, dat is ook naoorlogs, jaren ‘90, nieuwbouw: je komt het overal tegen. Een groot woononderzoek, in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken, heeft aangetoond dat ongeveer 20% van de huishoudens last heeft van vocht en schimmelklachten. Dat zegt niet alles, want de vraag die gesteld werd is: ‘Heeft u er last van?’ Antwoord: ‘ja’ of ‘nee’. Eén op de vijf mensen heeft daar ‘ja’ op geantwoord. Wat precies, wat er speelt? Dat is niet duidelijk. 
Als je naar woningen kijkt, kijk je toch ook logischerwijs vaak naar woningcorporaties. Dat is een hele, logische, prettige partner vanuit de stad. En vanuit landelijk beleid is er ook een systeem voor opgezet om afspraken met elkaar te maken. Dat zie je hier, in onze prestatieafspraken, daar kun je lezen wat wij als gemeente Den Haag met onze Haagse corporaties en huurdersorganisaties afgesproken hebben in die raamovereenkomst die de komende jaren geldt. Dat alle panden met vocht en schimmelproblemen in planvorming genomen worden of opgelost zijn. En in het coalitieakkoord waarin we nu onderhandelen als ambtenaren staat ook dat wij hier doorgaan met de aanpak van vocht en schimmel en ook met de onafhankelijk vocht- en schimmelexpert.
Het is goed om te benadrukken dat het een samenwerking is. Dus je moet echt samenwerken met meerdere partijen, het is niet alleen de gemeente en de corporatie. Het zijn ook de huurders, de GGD, we hebben een oproep vanuit handhaving, weer het een en ander. 
Wat ik eerder al zei, het zijn geen makkelijke oplossingen. Dus het is heel belangrijk mensen te helpen met voorlichting: hoe kan ik het voorkomen, hoe kan je makkelijk communiceren, misschien kan het in verschillende talen naar bewoners. Dit kun je zelf al doen, en de aanpak daarbij is ook nog dat wij corporaties helpen met het verbeteren van procedures en opleiden van corporatiemedewerkers. We vinden het ook echt belangrijk dat er voldoende in nazorg geïnvesteerd wordt. Drie maanden of zes maanden nadat je geweest bent, hoe loopt het nu en kan iets nog beter? Ik nodig ook iedereen uit om op GezondWonen.nl te kijken. Daar staan echt goede, leuke filmpjes die hebben we laten maken samen de corporatie, huurders en de GGD. 
Naast de dingen die ik net vertelde (preventie, communicatie, goed voorlichten, mensen helpen van: ‘Wat kun je nou zelf nog doen?’) zijn er altijd situaties waarin je er tussen bewoners en in dit geval corporaties niet uitkomt. In het kader daarvan hebben we ook zelf een aanpak ontwikkelend, aangespoord door de gemeenteraad met de vraag: Hoe doe je dat nou? Ga eens aan de slag met corporaties om die vocht- en schimmelproblemen echt aan te pakken en dan niet alleen maar zeggen van: ‘Het is slecht, het moet beter.’ Maar bedenk ook een systeem met een soort onafhankelijke scheidsrechter die in die moeilijke gevallen echt even kan kijken van: ‘Hoe zit dat nou?’. Met het woninggebruik, maar ook met de staat van de woning en dergelijke. Dat is heel belangrijk. Het is een taai en complex probleem, dus je hebt wel een zo’n scheidsrechter nodig.
Dan ga ik in deze slide, daarvan kun je zeggen het is een beetje een samenvatting van wat wij verwachten van zo’n vocht- en schimmelexpert. We hebben die vocht- en schimmelexpert verworven via een openbare aanbesteding. In 2017 zijn we begonnen en een paar maanden geleden hebben we via een nieuwe aanbesteding een nieuwe vocht- en schimmelexpert aangesteld. Die moesten we aanbesteden volgens een vast bedrag per onderzoek, anders ben je telkens elk onderzoek met gedoe bezig over de prijs. Die expert is er om een onafhankelijk oordeel te vellen over: ‘Wat is er nou eigenlijk aan de hand in die woning?’ Dat kan van alles zijn, en dan moet je toch echt de diepte in. We hebben vaak gemerkt dat als de corporatie dat zelf doet, de uitkomst niet altijd wordt vertrouwd door de bewoners. De gemeente is ook niet altijd de partij die met open armen wordt ontvangen als je op de deur klopt in verschillende plekken in de stad. Dus je hebt echt een onafhankelijk expert nodig, dus die hebben we opgezet. 
Zodra een huurder, of de corporatie zelf, of de GGD in een bepaald adres aangeeft dat er problemen zijn, dan kun je dit melden via de website van die vocht- en schimmelexpert. Die gaat altijd eerst in overleg met de corporatie: ‘Wat speelt daar, is er al onderzoek geweest?’ Het gebeurt soms ook dat er hele schrijnende gevallen gemeld worden, die achteraf nog helemaal niet bekend zijn gemaakt bij de corporaties. Dus dan heb je toch altijd eerst wat dossieronderzoek, maar ook gewoon locatieonderzoek bij die corporaties zelf nodig, maar misschien kunnen ze het dan zelf oplossen. Is dat gebeurd, maar komen de bewoner en de huurcorporatie er echt niet uit? Dan wordt er locatieonderzoek gedaan: metertjes geplaatst, langdurige vochtmetingen en dergelijke. Dat alles leidt tot conclusies, die worden in helder Haags gerapporteerd aan zowel de bewoner als de corporatie. En het advies dat daar in staat is bindend voor de corporatie. Voor de huurder is het natuurlijk lastig om te zeggen, maar er staan altijd tips over woninggebruik. Maar wat daar instaat over de woning, stel je voor het ventilatiesysteem in de badkamer werkt voor geen meter of er is per ongeluk overheen getegeld door de aannemer, en er wordt geadviseerd daar nog iets aan te doen dan moet de corporatie dat doen. Dat is een belangrijk deel van die afspraken. Nuancering is er nog wel: wanneer het pand een jaar of twee jaar later op de nominatie staat voor fors renoveren of sloop, dan wordt er nog gekeken naar kunnen we niet, of het is niet handig, om dan hele grote innovatieve systemen in te zetten als het een jaar later helemaal gesloopt gaat worden. Dat is nog een nuancering. En qua aantallen krijgen de corporaties met 80.000 woningen in Den Haag zo ongeveer 3.750 meldingen, in het laatste jaar dat wij dat bijhouden dat zijn de cijfers die ik heb uit 2018, en daarvan is 85 keer gezegd ‘Oke bewoners en de corporatie komen er niet samen uit, we hebben die expert nodig.’ Die is vervolgens langsgegaan en heeft een advies uitgebracht. En dat loopt nog steeds. Dus ook dit jaar, al is het wel lastig met corona, maar dit jaar worden ook gewoon tussen de 50 en 60 onderzoeken gedaan, tot nog toe.
Nou, jullie kunnen het allemaal nalezen. Dat is nog wel een tip voor de mensen die er echt in willen duiken: je kan altijd naar denhaag.raadsinformatie.nl en dan tik je vocht en schimmel in en dan kun je alle stukken nalezen. Ik heb een paar weken geleden nog een brief naar de raad gestuurd waarin die hele aanpak nog eens een keer in detail doorgenomen wordt. Dus voor de mensen die er echt in willen duiken, die nodig ik uit die brief te bekijken. 
Maar ik wil iedereen die dit kijkt, die de moeite neemt en die denkt van ‘Hoe kom ik nou verder?’ ook gewoon een aantal tips meegeven en die staan op de laatste sheet. En dat is: werk samen, denk niet dat je het als gemeente in je eentje kan oplossen of dat je door telkens corporatiebestuurders op het matje te roepen dit probleem oplost. Nee, je moet echt samen die problematiek induiken, ook bewoners serieus nemen. En ook bedenken van: Ja, een op de vijf mensen in Nederland heeft last van vocht en schimmel, dus ook een op de vijf die deze webinar volgt heeft er last van. Het is echt niet niks als je in zo’n woning zit en je zit gewoon met je handen in het haar, van ‘Hoe kom ik hier nou verder mee’. Dat is echt iets waar je niet met een simpel berichtje in de media of wat dan ook, van af komt. Hier moet je écht induiken, je moet het serieus nemen. 
Het vocht en schimmelprobleem is net als andere problemen, echt een probleem in de stad waar je niet helemaal van af komt, maar waar je wel een hoop mee kan. Ik wil ook iedereen oproepen: niet alleen kun je er wat mee en kun je in die samenwerking stappen zetten, maar je kunt voor die mensen echt hun dagelijks leven een stuk beter maken. 
Het is ook een onderwerp wat blijft spelen, wat interessant is. We zitten nu allemaal thuis te werken, ik ook, nu rondom corona, dus je bent gewoon 50% meer in je huis dan je was. En als je in dat huis last van vocht en schimmel hebt en je moet thuiswerken, is dat natuurlijk helemaal waardeloos. En die energietransitie, daar zitten we midden in. En als die energietransitie doorgaat, moet je woningen voorbereiden op een andere manier van verwarmen, dus beter isoleren. En als je dat isoleren doet zonder slim over ventileren na te denken, dan krijg je meer van deze problemen in plaats van minder. Dat ligt echt op de loer, dat moet je slim doen. Ventileren is van groot belang en mensen doen dat niet altijd vanzelfsprekend. De laatste keer dat ik in mijn vorige huis dubbel glas nam zette ik die ook dicht, ik was blij dat ik eindelijk van enkel glas naar dubbel glas was. Kozijnen dicht en drie dagen later zag ik al de schimmel in de hoek komen, denk ik ‘Hoe kom ik hier nou weer aan en van af?’ Dat kan iedereen overkomen. Dat is wel de dagelijkse praktijk en daar gaan we nog heel veel tegenaan lopen in kader van de energietransitie. 
En tot slot nog die woningnood: er zitten steeds meer mensen in kamertjes, op etages, omdat er gewoon geen andere plek is om te wonen. In Den Haag is dat hier dagelijkse kost, het gebeurt legaal en illegaal. Het is duidelijk dat als je met veel meer mensen in zo’n appartement gaat zitten dan waar die voor bedoeld is, of er worden gekke tussenmuurtjes geplaatst en het ventileert voor geen meter, dan loop je tegen problemen aan. Er zijn oplossingen, daar heb ik net over verteld. Het is belangrijk om samen te werken, maar die energietransitie, die woningnood en corona zijn allemaal bewegingen die ervoor zorgen dat we hier extra op moeten letten en dit probleem niet door kunnen laten sukkelen. 
Tot zo ver, dankjewel allemaal!
 

Leo Boensma, Staedion:
Goedendag, ik ben Leo Boensma, manager Dagelijks onderhoud bij Staedion, een woningcorporatie in Den Haag. Mij is gevraagd een toelichting te geven op hoe wij als Staedion het vocht- en schimmelprobleem aanpakken. En dat doe ik natuurlijk graag. 
Ik zal dat doen door achtereenvolgend de aanleiding te schetsen voor onze intensieve aanpak op dit terrein, de factoren te schetsen die het succes van de aanpak bepalen, hoe onze werkwijze is, vanaf het eerste bezoek tot de vervolgstappen, de voorlichtingscampagne die opgetuigd is op dit terrein, de onafhankelijke expert die ingeschakeld kan worden in Den Haag, ik schets een aantal innovaties die we volgen om mogelijk toe te kunnen passen en ik sluit af met de geleerde lessen.
Wat is de aanleiding geweest van de intensieve aanpak vocht en schimmel? 
Vocht en schimmel is sowieso een veelvoorkomende klacht, niet alleen bij Staedion, ook bij andere Haagse woningcorporaties, maar ook in den lande. Als je kijkt naar de resultaten van het WoonOnderzoek 2018 wordt geschetst dat bijna 30 % van de huurders in grote steden last heeft van een vocht- en schimmelprobleem. Daarnaast heeft Omroep West in 2016 in Den Haag een schimmelmeldpunt gelanceerd, het gevolg daarvan was dat heel veel meldingen op dit terrein binnenkwamen, en dat er veel media- en dus ook politieke aandacht ontstond. En dat is de basis geweest om met elkaar als partijen, gemeente en corporaties wat we nu noemen de ‘gezamenlijke Haagse aanpak vocht en schimmel’ op te tuigen. 
Waarom vindt Staedion dat belangrijk? 
Wij streven een thuisgevoel bij onze huurders na, maar gezond wonen is natuurlijk net zo belangrijk. En vocht en schimmelproblemen veroorzaken gezondheidsklachten, dus absolute noodzaak om vochtdingen snel en deskundig op te pakken en op te lossen.
Waar wordt de succesvolle aanpak door bepaald?
Ik maak in mijn toelichting onderscheid tussen dat wij als Staedion doen en dat wat we als gezamenlijke partijen in Den Haag doen. 
Wat doen wij als Staedion? 
We hebben sowieso onze inzet op dit terrein fors verhoogd en we hebben een aantal specialisten opgeleid. Staedion heeft een eigen onderhoudsdienst en we hebben een aantal van de vakmannen specifiek opgeleid om problemen op dit terrein goed te kunnen analyseren en op te lossen, maar ook om goed voorlichting aan bewoners te kunnen verstrekken. We hebben niet alleen specialisten in onze eigen onderhoudsploeg, maar we hebben ook een inspecteur specifiek ingezet op het terrein van nazorg van dit probleem. Daarnaast hebben onze verhuurmakelaars en huismeesters ook voorlichting op dit terrein meegekregen. Zij vormen namelijk een belangrijke schakel bij nieuwe huurders, om gelijk al in het begin toelichting te geven over hoe in de betreffende woning goed te stoken, koken en ventileren inclusief toelichting van de installatie die ze plaatsen in de woning. 
De procesmatige beheersing is van belang. We hebben als Staedion het hele proces van vocht en schimmel goed in kaart gebracht, uitgedacht hoe we het beste dat kunnen aanpakken, beschreven, geïmplementeerd en iedereen die hierin werkzaam is opgeleid. Nazorg vinden wij een belangrijke schakel, dus standaard leveren we zes weken na melding van een vocht- en schimmelprobleem door een inspecteur nazorg naar de bewoner. We nemen contact op en gaan na of het probleem is opgelost of dat er nog vervolgstappen nodig zijn. 
Een andere belangrijke succesfactor is dat je meer inzicht in het probleem moet hebben. Dat hebben we gekregen door vocht- en schimmelproblemen apart te registreren en doordat we aparte rapportages hebben opgebouwd. Hierdoor weten we beter, als Staedion, in welke complexen vocht- en schimmelproblemen zitten, in welke mate, waardoor het wordt veroorzaakt, en dat helpt ons in een gerichte aanpak. 
Preventieve maatregelen zijn van belang. En dan moet u niet alleen denken aan een contract dat we hebben om mechanische ventilatie periodiek schoon te maken, maar ook in de voorlichting, wat ik net al even vertelde, bij verhuurmakelaars, huismeesters, en bij nieuwhuurders door er gelijk in het begin al aandacht aan te besteden. De kern is feitelijk: zorgen voor een goed binnenklimaat, want dat voorkomt vocht- en schimmelproblemen. Structureel dat binnenklimaat verbeteren, zowel door isoleren, bijvoorbeeld aanbrengen van dubbel glas, als door ventileren, aanbrengen van mechanische ventilatie veelal, voorkomen van koudebruggen, is waar we op inzetten. Daarnaast hebben we op gemeentelijk niveau een aantal zaken waar we ons als gezamenlijke partners voor inzetten: we hebben een voorlichtingscampagne opgetuigd, die ik zo nader zal toelichten, we pakken het gezamenlijk aan, dus gemeente, GGD, bewoners én corporaties delen ervaringen met elkaar. Ook daar leer je van. En we hebben in Den Haag een onafhankelijk expert aangesteld, die in te zetten is. 
Dan een schets van onze aanpak. Het begint natuurlijk, na melding, bij een eerste bezoek aan de woning door een door ons opgeleide vocht en schimmelexpert. Daarnaast is het natuurlijk zaak het vocht en schimmelprobleem te doorgronden, te analyseren, op zoek te gaan naar de oorzaak. Dan weet je in de technische zin hoe je het kan aanpakken en oplossen. Gaat het om kleine plekken, dan worden die direct in het eerste bezoek aangepakt. Zijn er meer technische oplossingen nodig, te denk aan een het plaatsen van een trekverhogende kap, kieren onder de deuren aanbrengen of vergroten, of raamroosters aanbrengen? Dan worden vervolgafspraken gemaakt. We plannen ook met de bewoner graag direct een afspraak in voor nazorg zes weken later. Goede meetapparatuur is ook cruciaal, die wordt benut door de vocht- en schimmelexperts. En een grondige analyse dus. Maar daarnaast speelt ook veelal bewonersgedrag mee. Het is echt zaak dat de bewoner goed ventileert, kookt en stookt. De experts zijn ook opgeleid om ter plaatse direct goede voorlichting aan de bewoners te geven op dit terrein.
Dan de voorlichtingscampagne die partijen, corporaties, GGD, gemeente gezamenlijk hebben opgetuigd in Den Haag. Feitelijk hebben we alle informatie op onze eigen website staan, net als ook de collega-corporaties. Maar met elkaar hebben we de website Gezondwonen.nl opgetuigd en daarop is alle informatie te vinden, niet alleen op het terrein van vocht en schimmel, maar ook op andere terreinen. Maar op het terrein van vocht en schimmel staat er een checklist, een brochure, tips op het gebied van ventileren en stoken om deze problemen te voorkomen. Maar ook hele goede, duidelijke GGD-filmpjes, van herkenning van het probleem tot allerlei tips in beeld. Dit is overigens de website waarop, wanneer de vocht- en schimmelexpert ingeschakeld moet worden, de melding geplaatst kan worden.
Dan de onafhankelijk vocht- en schimmelexpert. Het was een idee van een bewoner overigens, gelanceerd in de raadscommissie in Den Haag. Uit een situatie waar bewoners er met de corporatie of verhuurder er niet uitkwamen om dat probleem op te lossen, ontstond de wens of een onafhankelijk expert ingeschakeld kon worden. Dat is omarmd in Den Haag door de gemeentecorporatie. Het eerste jaar is daar het bureau Bouwpathologie voor ingeregeld, vanaf begin dit jaar Cauberg Huygen. Over de kosten zijn ook afspraken gemaakt: de gemeente betaalt 25% van de kosten en de corporatie 75%. Zowel de bewoner als de corporatie kan de expert inschakelen, waarbij altijd de corporatie eerst zelf onderzoek uitvoert. Pas als dat niet naar tevredenheid is verlopen, kan deze expert ingeschakeld worden. Die expert doet dan onderzoek en levert een onderzoeksrapport op. De adviezen die daarin staan zijn in principe bindend voor de corporatie en de bewoners. Komt wel eens voor dat het advies wordt gegeven om beter te isoleren, dubbel glas, mechanische ventilatie; dan mag een corporatie dat wel integreren in een meerjaren-onderhoudsbegroting.
Innovatie. 
We blijven om ons heen kijken naar ontwikkelingen die kunnen helpen het probleem op te lossen. Zo hebben we bijvoorbeeld een proefwoning van collega-corporatie Mitros bezocht, zie foto’s in de presentatie, dit is een systeem waarbij op basis van sensoren verse lucht op de gewenste temperatuur binnen komt. Dat helpt natuurlijk in de ventilatie, maar ook in het comfort. We hebben het zelf nog niet toegepast, maar denken er wel aan om dit systeem ook toe te passen. We gebruiken de Woco Talk App, we hebben in de voorlichting bij bewoners regelmatig te maken bij het slechten van de taalbarrières. Deze app met een tolk daarachter, helpt deze taalbarrière te beslechten, om de voorlichting goed te laten verlopen. We maken veel gebruik van LoRa sensoren en data loggers, want die brengen we aan en die meten de luchtvochtigheid, de temperatuur, het CO2-gehalte. Die data verzamelen we en die zijn heel belangrijk om het probleem te analyseren en op te lossen.
Tot slot: wat voor lessen hebben wij geleerd van deze aanpak de afgelopen jaren? 
We kunnen stellen dat het interne bewustzijn echt absoluut vergroot is en de houding is veranderd, zowel bij ons als de bewoners. Het heeft ons geholpen te beseffen wat wij allemaal aan dit probleem te kunnen doen, maar we zien ook dat het de bewoners geholpen heeft te beseffen wat zij in hun gedrag kunnen doen om dit probleem op te lossen en de situatie te veranderen. Echt een cultuurverandering. 
Daarnaast hebben we gezien dat hoe beter je inzicht hebt in het probleem, dus door die aparte registratie en rapportage die we hebben, dat je daardoor beter kan analyseren, oplossingen kunt bedenken en dus het probleem beter kunt aanpakken. Daarnaast zien we dat we door onder andere de voorlichtingscampagne gezorgd hebben dat er meer aandacht voor is, dat het laagdrempeliger is voor bewoners, meer uitnodigend, om vocht en schimmelproblemen bij ons te melden. Dat hebben we nadrukkelijk gezien. Staedion heeft dit gezien, toen we hiermee begonnen hadden we 1.600 meldingen, en nu iets van 2.000, 5% van het totaal aantal bewoners. Dat is alleen maar goed, als het gemeld wordt dan kun je ermee aan de slag en kun je ervoor zorgen dat het opgelost wordt.
In verhouding zijn we heel blij om te kunnen constateren dat we in de praktijk er heel goed als corporatie met onze huurders uit komen, want we stellen vast dat de onafhankelijk expert redelijk weinig ingeschakeld hoeft te worden. Da gebeurt bij ons slechts 25 à 30 keer op jaarbasis, op het totaal van 2.000 vocht- en schimmelmeldingen. 
Tot slot het belang van preventieve maatregelen. Niet alleen contractueel zorgen dat de mechanische ventilatie op tijd schoongemaakt worden, maar ook dus in voorlichting. De kern van het verhaal is investeren in het binnenklimaat, zorgen dat het structureel verbeterd wordt op het gebied van ventileren en isoleren. 
Misschien tot slot een vraag die ik ook kreeg over: ‘Kun je iets zeggen over de kosten en baten, voor zowel corporatie als huurders?’. Daarvoor kunnen we vaststellen: Staedion heeft dit niet becijferd. Het mag duidelijk zijn dat deze intensieve aanpak natuurlijk veel tijd en dus ook geld kost, maar wij geloven er absoluut in dat daardoor bewoners een beter thuisgevoel hebben, meer tevreden en vooral gezonder kunnen wonen. En dat deze investeringen in preventieve maatregelen ertoe leiden dat we op termijn minder onderhoudskosten hebben. Afsluitend het levert ook een bijdrage aan het verduurzamen van ons vastgoed. Dus dat zijn de lessen die we de afgelopen jaren geleerd hebben en die het succes van deze aanpak bepalen. Tot zover de toelichting op onze aanpak van Staedion in Den Haag op het terrein van vocht en schimmel.
Bedankt voor de aandacht!